Słowniczek referendalny

Referendum to jedno podstawowych narzędzi demokracji bezpośredniej – obywatele w powszechnym głosowaniu decydują o sprawach o szczególnym znaczeniu dla państwa czy samorządu. Konstytucja RP przewiduje referendum zarówno na szczeblu ogólnokrajowym, jak i lokalnym. Referenda ogólnokrajowe odbywają się rzadko.

„Mieszkańcy mają prawo do wyrażania swej woli w drodze referendum we wszystkich zasadniczych dla tej wspólnoty sprawach, nie wyłączonych z mocy Konstytucji – niezależnie, czy sprawy te są zadaniami organów lokalnych, czy też nie.”
Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 26.02.2003 (K 30/02)

Na szczeblu lokalnym członkowie wspólnoty mogą decydować, w drodze referendum, o sprawach dotyczących tej wspólnoty, w tym o odwołaniu pochodzącego z wyborów bezpośrednich organu samorządu terytorialnego – w praktyce referenda mogą się odbywać na szczeblu gmin, powiatów i województw, a dotyczyć dwóch kwestii:
- podjęcia decyzji w sprawach dotyczących danego samorządu – mieszkańcy mogą wypowiedzieć się w dowolnej kwestii dla nich istotnej, np. likwidacji gminnej szkoły czy prywatyzacji przedsiębiorstwa wodociągowego. Wówczas rozstrzygnięcie referendum wiąże organy samorządu, np. obliguje radę gminy do podjęcia stosownych uchwał. Szczególnym typem referendum jest głosowanie w sprawie samoopodatkowania się.
Mieszkańcy gminy mogą w referendum wypowiadać się także w „innych istotnych sprawach, dotyczących społecznych, gospodarczych lub kulturowych więzi łączących tę wspólnotę”. Przykładowo, w sprawie lokalizacji planowanego na jej obszarze odcinka autostrady, choć decyzja tu nie będzie wiążąca (sprawę rozstrzygnie rząd)
- odwołania władz (tzw. referendum odwoławcze).

W referendum lokalnym odwołać można te władze, które wyłania się w wyborach bezpośrednich, czyli: radę gminy, wójta, burmistrza czy prezydenta miasta (wybory bezpośrednie od 2002 r.), radę powiatu, sejmik województwa.
Nie można natomiast odwołać starosty i zarządu powiatu oraz zarządu województwa z marszałkiem województwa na czele. W praktyce, referenda dotyczące odwołania rad powiatów odbywają się dużo rzadziej, a w piętnastoletniej już historii samorządu wojewódzkiego nie odbyło się jeszcze żadne referendum w sprawie odwołania sejmiku województwa.

Referendum w sprawie odwołania wójta, burmistrza czy prezydenta miasta może zostać zorganizowane na wniosek mieszkańców albo z inicjatywy rady gminy. Odwołanie rady gminy, rady powiatu czy sejmiku województwa możliwe jest wyłącznie z inicjatywy mieszkańców. Ponadto, na wniosek mieszkańców możliwe jest jednoczesne odwołanie zarówno rady gminy, jak i wójta (burmistrza, prezydenta miasta). O zakresie referendum decyduje wniosek przygotowany przez jego inicjatorów, jednak referenda w sprawie jednoczesnego odwołania obu organów należą do rzadkości. Najczęściej głosuje się nad odsunięciem od władzy organu wykonawczego, czyli wójta, burmistrza lub prezydenta miasta.

Kampania referendalna rozpoczyna się w dniu wydania przez komisarza postanowienia w sprawie referendum i kończy na dobę przed głosowaniem. Podobnie jak w wyborach, obowiązuje w tym okresie cisza referendalna, która trwa aż do zakończenia głosowania. W okresie ciszy referendalnej nie można publikować sondaży ani prowadzić agitacji. W okresie kampanii referendalnej obowiązuje też tzw. wyborczy tryb rozstrzygania spraw sądowych związanych z publikowaniem i rozgłaszaniem nieprawdziwych informacji. Sądy mają obowiązek rozstrzygać te sprawy w ciągu 24 godzin.